राम पटवर्धन - 'ओपन' दृष्टीचा संपादक

29 July 2010 रोजी ठाण्याच्या घरी काढलेले छायाचित्र

  

राम पटवर्धन यांनी मला २०१० साली सविस्तर मुलाखत दिली. आपले पूर्वायुष्य, सत्यकथा, ग्रंथसंपादन अशा अनेक विषयांवर मन मोकळं केलं. दुर्दैवाने तीच त्यांची शेवटची मुलाखत ठरली. त्या मुलाखतीच्या अनुभवाविषयी...
,,,,,,,,,,,,,,,,
सत्यकथा बंद पडून आता जवळपास ३२ वर्षे झाली आहेत, पण अजूनही मराठीतल्या वाङ्मयीन मासिकांचा विषय निघाला की, त्याची सुरुवात ‘सत्यकथा’पासूनच होते. आणि ‘सत्यकथा’ म्हटलं की श्री. पु. भागवत आणि राम पटवर्धन यांचीच नावं आठवतात. विचक्षण दृष्टी आणि साहित्यावरचं अनिवार प्रेम यांच्या जोरावर या दोन संपादकांनी ‘सत्यकथा’ला श्रेष्ठ दर्जा मिळवून दिला. पटवर्धन तसे ‘सत्यकथा’चे संपादक सहा-सात वर्षंच होते. पण मौजेत त्यांनी जवळपास चाळीस वर्षे काम केले. ‘सत्यकथा’ बंद पडल्यावर पाचेक वर्षांनी म्हणजे १९८७मध्ये ते मौजेतून निवृत्त झाले होते. तेव्हापासून पटवर्धन हे जवळपास अज्ञातवासात असल्यासारखेच होते. या काळात त्यांनी मौजसाठी काही पुस्तकांचे संपादन केले, तेवढेच. त्यामुळे त्यांच्याशी बोलून त्यांचा काळ, संपादकीय दृष्टिकोन जाणून घ्यावा या हेतूने त्यांच्याशी चार-पाच तास निवांत गप्पा मारल्या. त्यातून पटवर्धन यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे काही नवे कंगारे उलगडले.

पटवर्धन शिवाजी पार्कच्या शाळेत शिकले. तिथे त्यांना शिकवायला साक्षात पु. ल. देशपांडे होते. ते पटवर्धन यांना इंग्रजी शिकवत. या शाळेत पटवर्धन यांच्या दोन वर्ग पुढे बाळासाहेब ठाकरे होते. त्यावेळी पटवर्धन काहीबाही लिहीत होते. एकदा त्यांनी मॅझर्ड झिलावू या पोलिश लेखकाच्या एका लेखाचा अनुवाद केला आणि पु.लं.ना दाखवला. ते म्हणाले, ‘हे उद्याा मला एका स्वतंत्र कागदावर सुवाच्य अक्षरात लिहून दे.’ तो अनुवाद पु.लं.नी त्याकाळी प्रचंड दबदबा असलेल्या ‘अभिरुची’मध्ये छापून आणला. साल होतं १९४६. पण त्यानंतर काही पटवर्धन यांनी अनुवाद केले नाहीत. त्यांच्याच शब्दांत सांगायचं तर ‘नाना तºहा’ झाल्या. त्यात अनुवाद प्रकरण मागे पडत गेलं. हे आपलं काम नाही असं त्यांनी ठरवून टाकलं.

चित्रकार जतीन दास यांनी राम पटवर्धन यांचे काढलेले रेखाचित्र

शिक्षण पूर्ण करून कुठं तरी मामलेदार कचेरी वा आणखी कुठं नोकरी करायची एवढंच पटवर्धन यांनी ठरवलं होतं. तसे ते सचिवालयात नोकरीलाही लागले. पण साहित्याचं अनिवार प्रेम त्यांना स्वस्थ बसू देत नव्हतं. मग त्यांनी ती नोकरी सोडून दिली. रुइयाच्या चौकात तेव्हा अनेक साहित्यिक जमत असत. त्यात पटवर्धनही सहभागी होत. त्याबाबत पटवर्धन यांनी एक रंजक किस्सा सांगितला तो असा- एकदा तिथे त्यांना पु. ल. भेटले. म्हणाले, ‘अरे, तू एसएससीला पहिला आला होतास. मग तू सायन्स घेतलं असशील?’ पटवर्धन म्हणाले, ‘नाही. मी साहित्य घेतलंय.’ पु.ल. म्हणाले, ‘हा कुठून दुर्विचार सुचला तुला? हे तुला जड नाही का जाणार?’ पटवर्धन म्हणाले, ‘माझं ठरलेलं आहे. मी साहित्याचाच व्यासंग करणार. त्याची मी पर्वा करत नाही.’ (शेवटचं वाक्य मी मनातल्या मनात म्हटलं, अशी पुस्ती त्यावर पटवर्धन यांनी हळूच केली.) असं दोन-तीनदा घडलं. पु.लं. एकदा त्यांना म्हणाले, ‘तू सचिवालय कशाला सोडलंस? तिथे तुला चांगली करिअर करता आली असती.’ पण सचिवालयात साहित्याला काही स्थान नव्हतं म्हणून ते पटवर्धन यांनी सोडून दिलं. कशाचीच पर्वा करायची नाही आणि आपण कशाची पर्वा करत नाही या शब्दांचाही उच्चार करायचा नाही, असा पटवर्धन यांचा बाणा होता.

‘योगायोग’ या शब्दाला पटवर्धन यांच्या आयुष्यात बरंच स्थान आहे. कारण ते ‘सत्यकथे’त आले तेही योगायोगानेच. श्रीपु तेव्हा रुइया कॉलेजमध्ये शिकवत होते. पटवर्धन त्यांचेच विद्याार्थी. ‘मौज’चे तत्कालीन संपादक ग. रा. कामत हे चित्रपटसृष्टीत नशीब आजमावयाला चालले होते. त्यामुळे श्रीपुंनी पटवर्धन यांना मौजमध्ये यायची ऑफर दिली. मौजसारख्या संस्थेत काम करण्याची संधी मिळतेय तर का सोडा, असा विचार करून पटवर्धन तयार झाले. आधी मौज साप्ताहिकात रुजू झाले. (तसे तर ते आधीपासूनच रुजू होते म्हणा!) सत्यकथा ही विशिष्ट लेखकांचीच मक्तेदारी होती आणि तिचं स्वरूप सदाशिवपेठी होतं, या आरोपात कितपत तथ्य आहे, असं विचारल्यावर पटवर्धन म्हणाले की, ‘फारसं नाही.’ पटवर्धन यांनी सुर्वे, ढसाळ, दि. के. बेडेकर अशा अनेक लेखकांना मौजेतून लिहितं केलं. तरीही काही लेखक आमच्याकडून सुटले हे त्यांना मान्य होतं. ‘कुठलंही मासिक हे सर्व साहित्याला सामावून घेऊच शकत नाही. त्यामुळे उगाच भलत्या गमजा मारू नयेत,’ असा पटवर्धनांचा स्वत:वर शेरा मारला!

व्यंगचित्रकार वसंत सरवटे यांनी राम पटवर्धन यांचे काढलेले अर्कचित्र

भागवत-पटवर्धन यांच्या संपादनाविषयी बरंच उलटसुलट बोललं जातं. त्यावर ‘ते सगळे प्रवाद आहेत’, असा निर्वाळा पटवर्धन यांनी दिला. आणि तो खरा असावा. कारण पटवर्धन काय किंवा श्रीपु काय, त्यांच्या संपादनामुळे नाराज झालेल्या लेखकांची नावे ऐकायलाही मिळत नाहीत. किमान जाहीरपणे तरी तसं कुणी बोललेलं नाही. कारण संपादन म्हणजे फुलवणं, लेखनाच्या आत गुदमरलेली थीम फुलून कशी येईल या पद्धतीने पटवर्धन साहित्याकडे पाहत. त्यामुळे ते संपादनाला ‘संगोपन’ असा शब्द वापरत. पटवर्धन म्हणाले की, ‘कडक शिस्तीचे हेडमास्तर अशी आमची जी ओळख आहे, ती फक्त प्रतिमाच आहे. जी मंडळी लांबून बघत असतात त्यांनी ती करून घेतली आहे.’ पटवर्धन लेखकाशी रीतसर चर्चा करूनच पुनर्लेखन करून घेत. यातून सानिया, आशा बगे, दीपा गोवारीकर, आनंद विनायक जातेगावकर या साहित्यिकांना उत्तेजन देण्यात आणि त्यांचं सुरुवातीचं लेखन ‘सत्यकथा’त छापलं गेलं, ते पटवर्धन यांच्यामुळेच.

मौज हा तत्कालीन लेखक-चित्रकार-नाटककार अशा सांस्कृतिक क्षेत्रातल्या प्रस्थापित आणि नवोदितांचा गप्पांचा अड्डा होता. त्यांना सांभाळायचं काम सुरुवातीला श्रीपु करत, नंतर ते पटवर्धन यांच्याकडे आलं. पटवर्धन या सगळ्यात असून सर्वांपासून अलिप्त असत. ते कुठल्याही वादात पडत नसत. पण शिरा ताणून, घसा फोडून उच्चरवाने बोलणाºयांना ते युक्तीने लिहितं करत आणि ते लेखन ‘सत्यकथा’त छापत. त्यावर चर्चा व्हावी असं त्यांना वाटत असे. पण बºयाचदा त्यावर काहीच चर्चा होत नसे. असे एकदा पटवर्धन यांनी ‘चार डावे दृष्टिक्षेप’ या नावाने मराठी साहित्याची माक्र्सवादी समीक्षा करणारे चार लेख छापले. पण त्यावर कसलाही प्रतिसाद नाही की चर्चा नाही. एकदम नि:शब्द शांतता. असं झालं की पटवर्धन अस्वस्थ होत. म्हणून त्याचं वर्णन त्यांनी ‘कानठळ्या बसवणारा शुकशुकाट’ असं केलं. त्यांच्या पंच्याहत्तरी निमित्ताने ग्रंथालीने २००३ साली त्यांचा जो सत्कार समारंभ केला. तेव्हाही पटवर्धनांनी मराठी साहित्यातील या ‘कानठळ्या बसवणाºया शुकशुकाटाचा’ उल्लेख केला. पटवर्धन यांची मराठी साहित्याची समीक्षा म्हणून त्यांच्या या वाक्प्रचाराचं बरंच कौतुकही झालं. पण त्याविषयी त्यांना विचारलं तेव्हा त्यांनी ते ‘डेफनिंग सायलेन्स’चं ते भाषांतर आहे असं मोकळेपणानं सांगून टाकलं.

पटवर्धन यांनी फारसं स्वतंत्र लेखन केलेलं नाही. लेखनाची त्यांना हौस नव्हती असं म्हटलं तरी चालेल, किंवा मग तेही श्रीपुंचेच सहकारी असल्याने लेखनाबाबत काहीसे उदासीन होते असं म्हणावं लागले. तरीही प्रसंगपरत्वे त्यांनी काही मोजके लेख लिहिले आहेत. ‘सत्यकथे’त ते मराठी नाटकांच्या परीक्षणाचे सदर श्रीरंग या नावाने लिहित. सत्यकथेतच त्यांनी चेकॉव्हच्या काही कथांचे अनुवाद केले. विष्णुपंत भागवत आणि जयवंत दळवी यांच्या आग्रहावरून त्यांनी मार्जोरी किनन रॉलिंग्ज यांच्या ‘द यर्लिंग’ या पुस्तकाचा ‘पाडस’ या नावानं मराठी अनुवाद केला आहे. सर्वोत्कृष्ट अनुवाद म्हणून गेली अनेक वर्षं या पुस्तकाचा उल्लेख केला जातो आहे. पटवर्धन यांना दोन मुलं - श्रीरंग आणि अनिरुद्ध. पहिला वकील आहे तर दुसरा ऑडिटर. या दोघांनाही जवळपास ‘पाडस’ तोंडपाठ आहे. याशिवाय ‘नाइन फिफ्टीन टू फ्रिडम’चा ‘अखेरचा रामराम’ आणि बी. के. अय्यंगार यांच्या पुस्तकाचा ‘योगदीपिका’ असे दोन मराठी अनुवाद पटवर्धन यांच्या नावावर आहेत. पुष्कळ लोक अय्यंगार यांच्या अनुवादाला ‘तुमची योगायोगदीपिका’ असं म्हणतात.

पटवर्धन यांचा डावा डोळा बहुधा जन्मापासूनच दुबळा होता. त्यामुळे त्यांना कधी चष्माही लावता आला नाही. त्यावर पटवर्धन यांची टिप्पणी मोठी मासलेवाईक होती, ते म्हणाले, ‘ते एका अर्थानं बरंच झालं. त्यामुळे जगाकडे बघण्याचा माझा दृष्टिकोन ओपन राहिला.’ पटवर्धन यांच्या या ओपन दृष्टिकोनाचं एक उदाहरण सांगायला हरकत नाही. लघुअनियतकालिकांच्या चळवळीतल्या राजा ढाले, सतीश काळसेकर वगैरे मंडळींनी ५ मार्च १९७९ रोजी मौजच्या कार्यालयासमोर ‘सत्यकथा’ची जाहीर होळी केली. या घटनेचा उल्लेख सत्यकथाच्या प्रस्थापित कंपूशाहीचा केलेला निषेध म्हणून अनेक वेळा केला जातो. गंमत म्हणजे जाहीर निमंत्रणपत्रिका छापून हा ऐतिहासिक कार्यक्रम करणाºयांपैकी कुणीही याविषयीची सत्य गोष्ट आजवर कधी जाहीरपणे सांगितली नाही. राम पटवर्धन यांनी या मुलाखतीत याविषयीची सत्यकथा सांगितली, ती अशी की- त्या दिवशी राजा ढाले वगैरे मंडळी मौजच्या कार्यालयासमारे पोचली खरी, पण घाईगडबडीत त्यांच्याकडे असलेला एकुलता एक अंक ते घरीच विसरून आले होते. दरम्यान बाहेरची गडबड ऐकून पटवर्धन आणि त्यांचे सहकारी गुरुनाथ सामंत खिडकीत आले. सामंत पटवर्धन यांना म्हणाले की, ‘हे लोक सत्यकथेची होळी करायला आले आहेत.’ सामंत मौजेत काम करत असले तरी लघुअनियतकालिकांशी संबंधित होते. त्यामुळे पटवर्धन त्यांना म्हणाले की, ‘तुम्ही मौजेच्या स्टाफपैकी असलात तरी तुम्ही त्यांच्यातले आहात. तेव्हा तुम्ही त्यांच्यात जा. आणि जाताना सत्यकथाचे अंकही घेऊन जा.’ त्यानुसार सामंत अंक घेऊन खाली उतरले आणि जथ्यात सामील झाले. त्यांना जथ्यावाल्यांकडे अंक नाही याची कल्पना नव्हती. मग त्यांनी स्वत:कडचे अंक त्यांना दिले आणि त्याचीच होळी करण्यात आली. म्हणजे सत्यकथाची होळी करण्यात आली ती मौजेच्या जिवावर. आणि त्याविषयी पटवर्धन यांनी स्वत:हून कधीही ब्र उच्चारला नव्हता. त्यांना विचारल्यावरच त्यांनी ही गोष्ट सांगितली. पटवर्धन यांचा जगाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन ओपन होता तो हा असा!

सध्या आपल्या आजूबाजूला जे काही चाललं आहे, त्याला सामावून घेईल असं मराठी साहित्यिकांच्या आणि वाङ्मयीन मासिकांच्या हातात काही राहिलेलं नाही. सगळाच काळ बदलला आहे हे आपण लक्षात घेतलं पाहिजे. पटवर्धन यांनी अनुवाद केलेल्या ‘पाडस’चा शेवट फार सुंदर आहे. त्याचं शेवटचं वाक्य आहे, ‘पोरा, जीवन फार सुंदर आहे, पण ते सोपं मात्र नाही.’ हे समजून घेऊन पटवर्धन जगले. त्यामुळे त्यांना कधी कुठल्याही लौकिकाचा, प्रलोभनाचा आणि प्रसिद्धीचा मोह झाला नाही. सत्त्वशीलतेनं त्यांनी आपलं साहित्याचं संपादन, नव्हे संगोपन करण्याचं काम केलं. श्रीपुंनी त्यांचा उल्लेख ‘अभिन्नजीव सहकारी’ असा करून म्हटलं आहे, ‘ते मला सहकारी म्हणून लाभले हे मी माझं भाग्यच समजतो.’ पटवर्धनही स्वत:चा उल्लेख ‘दत्तक घेतलेला भागवत’ असाच करत. मौजमधून निवृत्त झाल्यावरही त्यांना लेखकपणाच्या प्रलोभनाचा मोह झाला नाही. शांतपणे ते अज्ञातवासात निघून गेले. त्यानंतर २००३ साली ग्रंथालीनं त्यांची पंच्याहत्तरी साजरी केली तेवढंच काय ते त्यांचं जाहीर कार्यक्रमातलं दर्शन. त्यानंतर ते पुन्हा अज्ञातवासात गेले. आणि आता तितक्याच शांतपणे निघून गेले.