‘दुर्लभ अभिव्यक्ति : विरल व्यक्तित्व’

(२१ फेब्रुवारी २०११ रोजी प्रहारमध्ये लिहिलेला लेख)

विनोद कुमार शुक्ल यांच्या ‘नौकर की कमीज’ या कादंबरीवर मणि कौल या दिग्दर्शकाने त्याच नावाने 1999 साली चित्रपट केला. त्यानंतर दहा वर्षानी पुन्हा एकदा मणि कौलच पुढे आला आणि आता तो शुक्ल यांच्या ‘दीवार में एक खिडम्की रहती थी’ या कादंबरीवर चित्रपट करतोय. खरं तर यानंतर विनोद कुमार यांच्याबद्दल फार काही लिहिण्याची गरज नाही. आणि दुसरी गोष्ट म्हणजे त्यांनी ही दोनच पुस्तकं लिहिली असती तरी त्यांची आजच्याएवढीच ख्याती झाली असती.

 विनोद कुमार यांनी कथा, कविता आणि कादंबरी या तिन्ही वाङ्मयप्रकारत लेखन केले आहे. पण त्यांच्या पुस्तकांची संख्या अकरापेक्षा जास्त नाही. ‘लगभग जयहिन्द’, ‘वह आदमी नया गर्म कोट पहिनकर चला गया विचार की तरह’, ‘सब कुछ होना बचा रहेगा’, ‘अतिरिक्त नहीं’, ‘कविता से लंबी कविता’, ‘आकाश धरती को खटखटाता है’ हे सहा कवितासंग्रह; ‘नौकर की कमीज’, ‘खिलेगा तो देखेंगे’ आणि ‘दीवार में एक खिडम्की रहती थी’ या तीन कादंब-या; आणि ‘पेडम् पर कमरा’ व ‘महाविद्यालय’ हे दोन कथासंग्रह. त्यांच्या तिन्ही कविता आणि कादंब-यांचे अनेक भारतीय भाषांमध्ये आणि इंग्रजी, जर्मन या भाषांमध्येही अनुवाद झाले आहेत.

..तर अशा या लेखकावर ‘सापेक्ष’ या हिंदीतल्या अनियतकालिकाने तब्बल 880 पानांचा विशेषांक काढला आहे. त्याचे नाव आहे, ‘दुर्लभ अभिव्यक्ति : विरल व्यक्तित्व’. हे विशेषण हिंदीमध्ये केवळ विनोद कुमार शुक्ल यांच्याबद्दलच वापरले जाऊ शकते, याची प्रचिती या अंकामधून येते.

 

या अंकाची रचनाच मोठी मस्त आहे. त्यातला पहिला विभाग आहे मुलाखतींचा. सुमनिका आणि अनूप सेठी, मेनका श्रीवास्तव आणि रमेश यादव, विचारदर्शिनी आणि देवेन्द्र मिश्र, संतोष आणि महावीर अग्रवाल या चार पती-पत्नीं एकमेकांशी चर्चा केली आहे, ती विनोद कुमार शुक्ल यांच्या लेखनाविषयी. त्यातून विनोद कुमार यांच्या स्वभावाचे, व्यक्तिमत्त्वाचे आणि त्यांच्या लेखनाचेही विविध पैलू उलगडतात.

 

दुस-या विभागात अभय कुमार मिश्रा यांनी घेतलेली विनोद कुमार यांची तर महावीर अग्रवाल यांनी विनोद कुमार यांचा मुलगा शाश्वत गोपाल यांची घेतलेली मुलाखत आहे. पहिली मुलाखत हिंदीतल्या शमशेर, अज्ञेय, केदारनाथ सिंह, नागार्जुन यांच्याविषयी आहे तर दुसरी विनोद कुमार यांच्याविषयी.

 

‘स्मृतियों का अंतरिक्ष’मध्ये असग़र वजाहत, चन्द्रकान्त देवताले, निरंजन महावर, कमला प्रसाद, ओम भारती, चंद्रकांत पाटील, महावीर अग्रवाल यांनी विनोद कुमार यांच्याबद्दल लिहिलेले लेख आहेत.

 

विनोद कुमार यांच्या ‘नौकर की कमीज’, ‘खिलेगा तो देखेंगे’ आणि ‘दीवार में एक खिडम्की रहती थी’ या तीन कादंब-यांविषयीच्या लेखांचे तीन विभाग आहेत. कविताबद्दलच्या समीक्षालेखांचाही एक विभाग आहे.

 

विष्णु खरे यांनी विनोद कुमारांबद्दल लिहिले आहे, ‘‘अपनी कविता और किस्सागोई में विनोद कुमार शुक्ल हिन्दी के देशज, लौकिक चमत्कार हैं वे शायद हिन्दी के पहले ‘नेटिव जीनियस हैं.’ ’’

 

तर कमलेश्वर यांनी एका मुलाखतीत ‘नौकर की कमीज’ या विनोद कुमारांच्या कादंबरीबद्दल म्हटलं आहे, ‘‘नोकर की कमीज में गहरी संवेदना तो है ही, विषय वस्तु भी उस संवेदना में गुंथी हुई है. विनोद कुमार जी ने एक नया शिल्प गढम और विकसित किया है. मैं मानता हूँ कि ‘नौकर की कमीज’ आज भी हिन्दी उपन्यास का नया प्रस्थान बिंदू है. और बडी थीम का उपन्यास है.’’

 हा अंक काही समीक्षेचा विषय नाही, तो प्रत्यक्षच वाचायला हवा. पण हे खरं की, असं फक्त हिंदीमध्येच होऊ शकतं! कारण त्यासाठी साहित्यावर आणि साहित्यिकांवर निरतिशय प्रेम करणा-या संपादकांचा, वाचकांचा मोठा जनसमुदाय असावा लागतो. तशा प्रकारची ‘वाङ्मयीन संस्कृती’ तयार व्हावी लागते. ती मराठीमध्ये कधी काळी होती, असं म्हणतात. पण सध्या तिचा कुठे मागमूसही दिसत नाही. असो.