प्रसन्न खुमासदारी!

जगातली कुठलीही कला रीतसर शिकता येते, तिचे प्रशिक्षण घेता येते. पण त्यात वाखाणण्याजोगी प्रगती करता येईल की नाही याबाबत कुणीच ठामपणे काही सांगू शकत नाही. मिरांडा आणि त्यांचे एकेकाळचे सहकारी आर. के. लक्ष्मण यांनी जे.जे.चीच काय पण कुठल्याच चित्रकलावर्गाची शिकवणी लावली नव्हती. पण तरीही त्यांनी व्यंगचित्रकार म्हणून जो लौकिक मिळाला तो अपूर्व असाच आहे. मिरांडा हे तर प्रसन्नतेचे आणि खुमासदारपणाचे स्वामी होते. त्यांनी भारतीय चित्रांच्या शैलीमध्ये बदल घडवून आणला, चित्रे आणि व्यंगचित्रे या दोन्हींमध्ये.

मिरांडांची कुठलीही चित्रे घ्या. त्यातून ते काही सांगू पाहत आहेत, सुचवू पाहत आहेत असे फारसे दिसत नाही; तर जे जसे आहे ते तसे सांगण्याचा त्यांचा प्रयत्न असतो. त्यांच्या चित्रातली झाडे असोत की, माणसे, इमारती असोत की वाहने, सर्व काही तपशीलानिशी, त्याच्या रंगरूपासह असते. त्यामुळे त्यांची चित्रे पाहणा-याला स्वत:कडे आकर्षून घेतात. प्रत्यक्ष त्या ठिकाणाचे दर्शन तर घडवतातच पण आपणही त्याच ठिकाणी आहोत असा ‘फील’ देतात. अशी प्रसन्नता चित्रांत असण्यासाठी तुमचे आयुष्यही तसेच प्रसन्न असावे लागते. ‘चला, आता आपण रस्त्यावरच्या भिका-यावर छान/वाचणा-यांचं मन हेलावून टाकणारी कविता लिहू’ असे ठरवून लिहिता येत नाही, तसेच तशी चित्रेही काढता येत नाहीत. 

मिरांडा यांच्या चित्रांनी, त्यांच्या मिस्टर बंडलदास, निंबूपानी, मिस फॉन्सेका या पात्रांनी मोठी लोकप्रियता मिळवली होती, ती त्यांच्या अंगभूत वैशिष्टय़ांमुळे. ती स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्वे होती. पण मिरांडांनी इतरांची सदरे, पुस्तके यांनाही प्रसन्न आणि खुमासदार करण्याचे काम केले आहे. ‘राउण्ड अँड अबाउट’ या ‘बिझी बी’ उर्फ बेहराम काँन्ट्रॅक्टर यांच्या वाचकप्रिय सदरासाठी मिरांडा यांनी बरीच वर्षं चित्रे काढली. ‘विथ मॅलिस अँड टुवर्डस वन अँड ऑल’ या जवळपास सतरा भारतीय भाषांमध्ये सिंडिकेट होणा-या खुशवंतसिंग यांच्या सदराचं-विजेच्या दिव्यातील सरदार-हे बोधचिन्हही मिराडांनीच काढले होते. अलीकडेच हे सदर खुशवंतसिंग यांनी बंद केले, तेव्हा ‘विजेच्या दिव्यातला सरदार’ आता भेटणार नाही या कल्पनेने अनेकांना चुकल्याचुकल्यासारखे झाले. ही मिरांडांच्या चित्राला मिळालेली मोठीच दाद मानायला हवी. 

मिरांडा मुंबईत असताना कुलाब्याला राहायचे. या त्यांच्या घरात पत्नीसह-मुलांसह कुत्रा, मांजर, कोंबडे, खार, चार कासवे आणि एक डुक्कर इतके लोक राहायचे. असा चित्रकार जगण्यावर आणि स्वत:च्या कलेवर उत्कटपणे प्रेम करणारा असणारच यात काही शंका नाही. कदाचित त्यामुळेच जगभर फिरलेले, जगभरातल्या तब्बल 22 देशांमध्ये स्वत:च्या चित्रांची प्रदर्शने भरवलेले मिरांडा स्वत:ला ‘आय अ‍ॅम अ मेनली सोशल कार्टुनिस्ट’ असं म्हणवून घेत असत.