Sunday, February 19, 2012

कण्हणारे शेल्फ आणि धडपडणारा वाचक!

पुस्तकांविषयीची पुस्तकंया वाङ्मयप्रकारातल्या पुस्तकांची समीक्षा करता येत नाही आणि त्यांचा चांगला परिचयही करून देता येत नाही. (अशी दुहेरी अडचण इतर विषयांवरच्या पुस्तकांबाबत होत नाही.) पण तरीही त्यावर लिहिण्याची वेळ येतेच. कारण ती इतरांशी शेअर करावी अशी असतात ना, म्हणून! 
प्रदीप सॅबॅस्टियन हे द हिंदू’, ‘डेक्कन हेरॉल्ड’, ‘बिझनेस वर्ल्ड’,  तहलका’, ‘कारवाँया इंग्रजीतील नियतकालिकांमध्ये लिहितात. त्यांचं बहुतांशी लेखन हे पुस्तकांविषयीची पुस्तकं, वाचन याविषयांवर असतं. सॅबॅस्टियन उत्तम वाचक आहेत आणि पुस्तकांचे संग्राहकही.  बिब्लोफाइलम्हणजे ग्रंथप्रेमीअसं ते स्वत:चं वर्णन करतात.
 
सॅबॅस्टियन यांची भाषा सुबोध आणि रसाळ असते. त्यामुळे त्यांचं लेखन वाचकाला स्वत: बरोबर घेऊन जातं. पण आता स्वत:बरोबर ठेवावं आणि वाचावंच असं त्यांचं पुस्तकच बाजारात आलं आहे. त्यामुळे आजवर त्यांनी वेगवेगळ्या ठिकाणी लिहिलेले आणि आपल्या वाचनातून सुटलेले लेख एकत्रितपणे वाचता येऊ शकतात.
 
शिवाय या संग्रहात घेताना त्यांनी त्या लेखांवर आवश्यक तिथे संस्कार केले आहेत, काहीचं पुनर्लेखनही केलं आहे. त्यामुळे द ग्रोनिंग शेल्फ अँड अदर इन्स्टन्सेस ऑफ बुक लव्हहे पुस्तक वाचलंच पाहिजे अशा अनिवार्य यादीत नक्कीच वर्ग करण्यासारखं  आहे.
 
या पुस्तकाचं मराठी भाषांतर कण्हणारं शेल्फ आणि पुस्तकप्रेमाच्या इतर गोष्टीअसं काहीसं करता येईल. पुस्तकांच्या पहिल्या आणि दुर्मीळ आवृत्त्या, पुस्तकांचा इतिहास, पुस्तक संग्राहक आणि जुन्या पुस्तकांच्या किमती, पुस्तकांविषयीची पुस्तकं यामध्ये सॅबॅस्टियन यांना खूप रूची आहे. शिवाय वाचक म्हणूनही ते मजेशीर आहेत. पुस्तकाचं मुखपृष्ठ, बांधणी, त्याची स्पाईन, मलपृष्ठ, निर्मिती, पुस्तकाच्या नव्याको-या प्रतीचा वास या गोष्टी त्यांना वेडावतात, खुणावतात. काही पुस्तकं ही फक्त डोळ्यांनी पाहायची असतात, काही पुस्तकं ही फक्त नाकानं अनुभवायची असतात, काही पुस्तकं ही फक्त चाळायची असतात, काही पुस्तकं पुन्हा पुन्हा वाचायची असतातअसं म्हटलं जातं. पण सॅबॅस्टियन या सर्वच गोष्टी करणा-या वाचनवेडय़ा संप्रदायातले आहेत.
 
या संग्रहाचे एकंदर नऊ भाग आहेत. द प्लेझर्स ऑफ बिब्लोफाइल’, ‘एडिशन्स’, ‘द ब्राऊजर्स एक्टॅसी’, अ जन्टल मॅडनेस’, ‘द बुक इटर्स’, ‘द रायटसर्’, ‘रुइन्ड बाय रीडिंग’, ‘लव्हड अँड लॉस्टआणि बुकस्टोअर्सअशी या विभागांची शीर्षकं आहेत. द प्लेझर्स ऑफ बिब्लोफिलीम्हणजे ग्रंथसंग्राहकाचं सुखया पहिल्या विभागातल्या चार लेखांत सॅबॅस्टियन यांनी स्वत:च्या घरातल्या शेल्फमधल्या पुस्तकांबाबतचे अनुभव लिहिले आहेत. स्वत:च्या घरातली पुस्तकं मनासारखी लावून झाल्यावर सॅबॅस्टियन म्हणतात, ‘पुस्तकं माझं घर आणि आयुष्य सुसज्ज करतील.पण पुढच्याच लेखाच्या सुरुवातीलाच ते पुन्हा जाहीर करून टाकतात की, मी माझ्या नव्या पुस्तकांच्या कपाटाबद्दल फारसा आनंदी नाही. त्यांनी वॉल्टर बेंजामिनच्या माय अनपॅकिंग लायब्ररीया लेखाचा संदर्भ दिला आहे. पण हा पहिला विभाग वाचताना अ‍ॅनी फॅडिमनचं एक्स लिब्रिसहे पुस्तक प्रकर्षानं आठवतं. लग्न झाल्यावरही बराच काळ अ‍ॅनी आणि तिचा नवरा यांचा ग्रंथसंग्रह वेगवेगळाच असतो. एके दिवशी तो एकत्र करायचा असे ते ठरवतात,  त्यावेळचे मजेशीर प्रसंग आणि वाद यांचं वर्णन अ‍ॅनीनं मॅरिइंग लायब्ररीया लेखात केलं आहे. शेवटी ती लिहिते, ‘त्याची पुस्तकं आणि माझी पुस्तकं ही आता आमची पुस्तकं झाली आहेत. आम्ही खरोखरच एकमेकांचे जीवनसाथी आहोत!
 
एडिशन्स’ (आवृत्त्या) या दुस-या विभागातल्या पहिल्याच लेखात रिक गेकोस्की या दुर्मीळ पुस्तकाच्या विक्रेत्याविषयीची किस्सा आहे. 1988 मध्ये रिक गेकोस्की लोलिताया लोकप्रिय कादंबरीच्या पहिल्या इंग्रजी आवृत्तीची किंमत 3,250 डॉलर्स इतकी जाहीर करतो. तेव्हा काही दिवसांनी ग्रॅहम ग्रीन त्याला पत्र लिहून कळवतात की, तुम्ही सांगता ती प्रत पहिल्या इंग्रजी आवृत्तीची नसावी. पण माझ्याकडच्या पहिल्या पॅरिस आवृत्तीची किंमत काय येईल? रिकोस्की ग्रीन यांच्याकडची ती प्रत 4000 डॉलर्सना विकत घेतो. या उदाहरणावरून पाश्चात्य देशात पुस्तकाच्या पहिल्या आवृत्तीच्या प्रतींना किंवा दुर्मीळ प्रतींना काय किंमत मिळू शकते, याची झलक पाहायला मिळते. याच लेखात सॅबॅस्टियन यांनी अशा दुर्मीळ पुस्तकांविषयीच्या पुस्तकांविषयी, त्यांच्या संग्राहकाविषयी लिहिले आहे. पुढच्या लेखांमध्येही पुस्तकाच्या पहिल्या आवृत्तींविषयीची बरीच माहिती दिली आहे. ती रंजक आणि वेधक आहे.
 
पुस्तकांच्या मुखपृष्ठांविषयी, ज्याला इंग्रजीमध्ये बुक जॅकेट म्हणतात त्याविषयी, जॉन गिल्के, डॅनियल स्पायगलमॅन या पुस्तकचोरांविषयी, पुस्तकांच्या समासामध्ये वाचकांकडून लिहिले जाणारे शेरे, अभिप्राय आणि त्याविषयीची पुस्तकं, पुस्तकसंग्राहकांविषयीची पुस्तकं, बिछान्यामध्ये पडून पुस्तक वाचनाची त - हा, पुन्हा पुन्हा होणारं वाचन याविषयी सबॅस्टियन यांनी लिहिलेले लेखही वाचनीय आणि रंजक आहेत.
 
पण विशेषत: दोन लेखांचा आवजून उल्लेख करायलाच हवा. पहिला म्हणजे प्रिंट एरियाज’ (2004) आणि मुव्हेबल टाइप’ (2008) या अभिजीत गुप्ता आणि स्वपन चक्रवर्ती यांनी संपादित केलेल्या या दोन पुस्तकांविषयीचा लेख. भारतातल्या पुस्तकांच्या प्रदीर्घ प्रवासाची हकीकत सांगणारी ही दोन्ही पुस्तकं आपल्या देशातील पुस्तकांच्या परंपरेचा, प्रवासाचा आणि संस्कृतीचा आलेख काढतात. या पुस्तकांद्वारे भारतातील छापील पुस्तकांचा इतिहास समजून घ्यायला मदत होते.
 
असाच दुसरा लेख आहे, पुस्तकांविषयीच्या चित्रपटांविषयी. कुठल्या कुठल्या चित्रपटांमध्ये पुस्तकांचे संदर्भ, पुस्तकांचे उल्लेख, पुस्तकांचे संग्राहक येतात, कुठली पुस्तकं येतात याची धावती सफर घडवणारा हा लेख ही प्रत्यक्ष वाचायची गोष्ट आहे, वर्णन करण्याची नाही. त्यामुळे त्याविषयी इथं लिहिण्यात काहीच हशील नाही.
 
शेवटी सॅबॅस्टियन यांनी ग्रंथसूची दिली आहे. खंद्या पुस्तकप्रेमीसाठी अशी यादी हे एक प्रकारचं आव्हान असतं. कारण ती वाचताना यातली किती पुस्तकं आपल्याकडे आहेत आणि किती नाहीत, याचा तो पडताळा घेतो. त्यातली जास्त पुस्तकं त्याच्याकडे असतील तर तो ज्याम खूश होतो आणि नसतील तर मात्र चरफडत त्यातील जी जी पुस्तकं शक्य आहेत, ती मिळवायला लागतो. सॅबॅस्टियन यांची ही यादी वाचताना अशीच अवस्था होते. थोडक्यात आपलं ग्रंथवेड आणखीनच उफाळून येतं. कार्ल मार्क्‍स यांनी धर्म ही अफूची गोळी आहेअसं म्हटलं आहे. पण पुस्तकवेडय़ांसाठी पुस्तकांविषयीची पुस्तकंही अफूच्या गोळीसारखीच असतात. त्याची नशा उतरता उतरत नाही. सॅबॅस्टियन यांचं हे पुस्तक ती नशा वाढवतच राहतं.
 
दुसरी अडचण अशी आहे की, या पुस्तकात इतर अनेक पुस्तकांचे आणि लेखकांचे इतके संदर्भ दिलेले आहेत की, हे लोक आपल्याला माहीत कसे नाहीत, अशी आपली तगमग होते. कितीतरी वाचनवेडे, ग्रंथसंग्राहक, पुस्तकचोर आणि पुस्तकांविषयीच्या पुस्तकांचे संदर्भ या पुस्तकात इतस्तत: विखुरलेले आहेत. पुस्तक वाचून झाल्यावरही ते आपली पाठ सोडत नाहीत. पुस्तकांविषयीच्या पुस्तकांची हीच तर गंमत असते. तुम्ही एका रस्त्याने चालायला लागलात की, ते तुमच्यासमोर आणखी दहा वाटा खुल्या करतं. मग त्यांच्यावरून मुशाफिरी केल्याशिवाय आपल्याला राहवत नाही.
 
  • द ग्रोनिंग शेल्फ अँड अदर इन्स्टन्सेस ऑफ बुक लव्ह : 
    प्रदीप सॅबॅस्टियन, 
    हॅचेट इंडिया, गुरगाव,
    पाने : 295, किंमत : 395 रुपये

No comments:

Post a Comment